Ptaki są jedną z najliczniejszych i najbardziej rozpowszechnionych grup zwierząt – zamieszkują praktycznie wszystkie ziemskie biotopy. Na terytorium Polski wykazano ok. 460 gatunków ptaków, z czego większość objęta została ścisłą lub częściowa ochroną. Taki stan prawny powoduje, że dla realizacji wielu przedsięwzięć oraz w celu uzyskania decyzji środowiskowej bardzo często należy wykonać inwentaryzację ornitologiczną mającą na celu weryfikację ich występowania w danym siedlisku, którego specyfikacja jest również jednym z czynników determinujących sposób wykonywania badań.
Obszary miejskie
W związku ze zwiększaniem się powierzchni miast coraz więcej gatunków ptaków podlega procesowi synurbizacji, tj. dostosowywania się do warunków panujących w miastach. Ptaki zasiedlają w obrębie miast tereny zielone (parki, zadrzewienia przydrożne, pojedyncze drzewa), a także obiekty budowlane, w szczególności starsze budynki wielorodzinne (kamienice i bloki z tzw. wielkiej płyty). W związku z koniecznością prowadzenia remontów i termomodernizacji starzejących się budynków, istnieje ryzyko zniszczenia siedlisk ptaków, które je zasiedlają. Gatunki takie jak jerzyk, kawka, szpak, wróbel czy mazurek chętnie wykorzystują otwory prowadzące do stropodachu, które pozbawione są kratek wentylacyjnych oraz szczeliny i inne ubytki w elewacji (pod parapetami, gzymsami, podbitkami, za rynnami). Inne gatunki budują gniazda np. we wnękach okien (oknówka) czy pod okapem dachu (kopciuszek). Od niedawna obserwuje się coraz częstsze gniazdowanie w obrębie budynków np. sierpówki czy grzywacza, tj. gatunków pierwotnie budujących gniazda na drzewach. Przed rozpoczęciem prac w obrębie budynku zaleca się przeprowadzić inwentaryzację ornitologiczną, mającą na celu zlokalizowanie wszystkich rzeczywistych i potencjalnych siedlisk lęgowych ptaków oraz odpowiednie zaplanowanie robót, a także uzyskanie stosownego zezwolenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska.
Tereny rolnicze
Tereny rolnicze, w szczególności pola uprawne, powszechnie uważane są za obszary ubogie i mało wartościowe pod względem przyrodniczym. W rzeczywistości na gruntach ornych gniazduje wiele gatunków ptaków objętych ochroną, zarówno tych pospolitych (skowronek, trznadel, pliszka żółta) jak też rzadszych (przepiórka, czajka) oraz bardzo rzadkich (błotniak łąkowy). Wykorzystywane są nawet uprawy o tak specyficznych warunkach siedliskowych jak pola rzepaku, na których gniazdują pliszki żółte. Od niedawna obserwuje się także czajki wyprowadzające z sukcesem lęgi na uprawach kukurydzy. Ptaki dostosowują się do rozwijającego się rolnictwa, w którym coraz większy udział mają wielkoobszarowe monokultury. Obszary łąk i pastwisk są zasiedlane przez szereg rzadko spotykanych gatunków, dla których wprowadza się nawet specjalne pakiety w ramach Polityki Rozwoju Obszarów Wiejskich, np. czajka, kszyk, derkacz. W ramach procedur związanych z realizacją inwestycji na tego typu terenach niezbędne jest wykonanie inwentaryzacji ornitologicznej, mającej na celu przeprowadzenie rzetelnej oceny oddziaływania na ptaki oraz odpowiednie zaplanowanie prac. W zależności od rodzaju inwestycji skala niezbędnych do wykonania badań będzie różna, począwszy od pojedynczej kontroli w trakcie okresu lęgowego (niewielkie inwestycje) poprzez kilka kontroli w tym okresie (większe inwestycje, takie jak duże obiekty inwentarskie i farmy fotowoltaiczne), aż do badań obejmujących kilka okresów fenologicznych (okres lęgowy, migracje, zimowanie) w przypadku największych inwestycji (wielkoobszarowe farmy fotowoltaiczne, turbiny wiatrowe, linie energetyczne najwyższych napięć).
Zadrzewienia przydrożne
W związku ze zwiększającą się liczbą samochodów oraz natężeniem ruchu na drogach, w Polsce konieczny jest rozwój sieci dróg. Poza budową nowych dróg, prowadzi się szereg remontów istniejących traktów, które często wymagają dostosowania do obecnie obowiązujących przepisów, często związanych z ich szerokością. Z tego względu, w ramach przebudowy dróg zachodzi potrzeba usuwania drzew i krzewów kolidujących z planowanymi pracami. Rośliny te są zasiedlane przez ptaki, zarówno objęte ochroną jak i gatunki łowne. Inwentaryzację ornitologiczną drzew przydrożnych często prowadzi się razem z inwentaryzacją dendrologiczną. Dzięki doświadczeniu osób wykonujących badania możliwe jest określenie zasiedlenia drzew wraz ze wskazaniem gatunków, nawet poza okresem lęgowym. Na podstawie budowy gniazda możliwe jest określenie gatunku, do którego ono należy, nawet w przypadku tak podobnych gatunków jak sierpówka (ochrona ścisła) i grzywacz (gatunek łowny), których gniazda, dla osoby bez doświadczenia są nie do rozróżnienia.
Reasumując przeprowadzenie rzetelnej inwentaryzacji ornitologicznej przed rozpoczęciem planowanej inwestycji pozwala na odpowiednie zaplanowanie prac w sposób uwzględniający wymagania ochrony środowiska, co ogranicza ryzyko opóźnień związanych z niespodziewanymi sytuacjami, np. wykryciem lęgów ptaków w trakcie prowadzonej termomodernizacji, a także pozwala uniknąć protestów społecznych w przypadku nieuwzględnienia w harmonogramie prac faktu występowania, np. siedlisk lęgowych (ptaki cieszą się coraz większym zainteresowaniem społecznym).
Metodyka obserwacji ptaków
Bardzo ważnym aspektem inwentaryzacji ptaków, który ma wpływ na jakość i rzetelność danej ekspertyzy jest znajomość metodyki do prowadzenia obserwacji konkretnych obszarów występowania i biologii tej grupy zwierząt.
Każdorazowo podczas wykonywanych inwentaryzacji ornitologicznych dostosowujemy metodykę obserwacji ptaków do zakresu niezbędnych badań, stosując przy tym wskazówki i zalecenia branżowe. Poniżej przedstawiamy skróconą listę priorytetowych opracowań stosowanych w naszych ekspertyzach:
- Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. Chodkiewicz T. (red.) 2015. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2 GIOŚ, Warszawa;
- Sikora A., Chylarecki P., Meissner W., Neubauer G. (red.) 2011. Monitoring ptaków wodno-błotnych w okresie wędrówek. Poradnik metodyczny. GDOŚ, Warszawa;
- Chylarecki i in. 2011. Wytyczne dotyczące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na ptaki. Projekt. GDOŚ. Warszawa;
- FPP Consulting Sp. z o.o. 2013. Wpływ napowietrznych sieci elektroenergetycznych średniego i wysokiego napięcia, w tym również kolejowych sieci trakcyjnych, na ptaki. GDOŚ. Warszawa;
- Zbyryt A. 2012. Poradnik ochrony ptaków przed kolizjami z przezroczystymi ekranami akustycznymi oraz oknami budynków. PTOP. Białystok;
- Wylegała P. 2009. Docieplanie budynków w zgodzie z zasadami ochrony przyrody. PTOP Salamandra. Poznań.
